De middeleeuwen ontmanteld

Waren vroegmoderne mensen eigenlijk bezig met hun middeleeuwse verleden? Dat is de vraag die prof. Steven Vanderputten, expert middeleeuwse sociale en culturele geschiedenis aan de Universiteit Gent, onderzoekt in zijn nieuwste boek "Dismantling the Medieval. Early Modern Perceptions of a Female Convent's Past" (Brepols, 2021). Hij doet dat aan de hand van een case study over de abdij van Bouxières, een klein eliteconvent op een afgelegen heuveltop in het Franse Lorraine.

Vandaag blijven er maar weinig visuele herinneringen over aan de voormalige status van deze site als een indrukwekkend baken van de bewogen middeleeuwse geschiedenis van de streek. Maar tot het einde van de achttiende eeuw bevatte ze ontelbare mondelinge verhalen, documenten, objecten, afbeeldingen, gebouwen en zelfs landschappen die de bewoners en bezoekers herinnerden aan de origines van de abdij als een prestigieuze tiende-eeuwse stichting door bisschop Gozelinus van Toul. In vijf hoofdstukken die ons terugvoeren van de jaren 1830 tot het midden van de zestiende eeuw legt "Dismantling the Medieval" de ambigue relatie van de vroegmoderne kanunnikessen van Bouxières met deze middeleeuwse verhalen en relicten bloot.

Aan de ene kant hadden deze aristocratische vrouwen, die een comfortabel bestaan kenden en erg veel persoonlijke vrijheid genoten, weinig voeling met hun verre voorgangers, die als Benedictijnse nonnen een strak geregisseerd en besloten leven leidden: doorheen de tijd namen ze letterlijk en figuurlijk afstand van alles wat dingen die hen aan dat vorige bestaan herinnerden. Maar aan de andere kant waren ze er erg op gebrand om verhalen, objecten, en ruimten die hen herinnerden aan de prestigieuze origines van de abdij en de relatie met St Gozelinus te beschermen. Deze middeleeuwse herinneringen, zo realiseerden ze zich, konden gemanipuleerd worden om hedendaagse ervaringen en verwachtingen te legitimeren.

Hoewel Bouxières in dit opzicht niet uniek was, is het toch uitzonderlijk om zo’n rijkdom aan relevante getuigenissen door insiders en buitenstaanders aan te treffen. Een brief uit de jaren 1830 aan keizer Franz van Oostenrijk over de stichtingsoorkonde van de abdij, die in mysterieuze omstandigheden opnieuw opgedoken was; officiële documenten die het verhaal vertellen over het einde van de abdij in de jaren 1790 en een nieuwe identiteit voor één van de ex-kanunnikessen; een enigmatisch portret van voormalige abdis De Messey; de verslagen van de emotioneel geladen laatste vergaderingen van het convent; het erg persoonlijke verslag door een edelman van zijn bezoek aan de abdijsite in 1766; een laat zeventiende-eeuws schilderij dat het middeleeuwse stichtingsverhaal opnieuw uitvindt als een dromerig sprookje; Gozelin’s fabuleuze reliekenschat; de sporen van een catastrofale poging om de oudste oorkonden van de abdij te redden: het boek vertelt het verhaal van al die getuigenissen en plaatst ze zorgvuldig in de herinneringscultuur van de dames van Bouxières.

Maar "Dismantling the Medieval" doet meer dan dat. Het linkt deze getuigenissen en objecten ook aan de persoonlijke ervaringen van individuele kanunnikessen, hoe ze over zichzelf dachten, en welk nut ze zagen in de herinnering aan het middeleeuwse verleden van hun gemeenschap. Zo toont het boek aan dat vroegmoderne percepties van de middeleeuwen niet minder complex waren dan eenentwintigste-eeuwse. Hieronder vind je alvast een infoclip (met Nederlandse ondertiteling) die een tipje van de sluier oplicht!

Daaronder vind je ook de links naar extra video's in het Engels die uitgeverij Brepols maakte n.a.v. een uitgebreid interview met de auteur. Dit werd opgesplitst in vijf delen. Deel 1 behandelt de geheime missie die de zusters van Bouxières ondernamen om de originele tiende-eeuwse stichtingsoorkonde te redden net vóór de opheffing van de gemeenschap in 1791. De tweede video vertelt over de reliekschat van de abdij en wat daarmee gebeurde in tijden van rampspoed, tot aan de laatste evacuatie tijdens de Franse Revolutie. In het derde en vierde deel wordt telkens kort ingegaan op materiële getuigen van de vrouwen hun ambigue relatie met het middeleeuwse verleden van hun gemeenschap: het intentionele verval van de middeleeuwse site en gebouwen in Bouxières en hoe men ook in kunstwerken zoals schilderijen de middeleeuwen naar hun hand zette om een eigen(tijdse) identiteit te creëren en uit te dragen. Deel 5 tenslotte, besluit met het belangrijkste argument van het boek: hoe belangrijk het is om de vroegmoderne receptie van "de middeleeuwen" te bestuderen om beter te begrijpen hoe die laatste tot ons zijn gekomen.